Een positieve kijk op begaafde sensitieve mensen danken wij aan Kazimierz Dabrowski (1902-1980). Hij was een Poolse psychiater en psycholoog die daarnaast ook een lerarenopleiding had afgerond. Dabrowski had een sterke interesse in de emotionele ontwikkeling van intellectuele en creatieve jongeren. Hij werd vooral getriggerd door hun intensiteit, sensitiviteit en neiging naar emotionele uitersten .
Hij is de grondlegger van een theorie die begaafde kinderen en volwassenen op een andere manier bekijkt. Deze theorie noemde hij de “Theorie van positieve desintegratie.” Vanuit het perspectief van deze theorie is emotionele gevoeligheid het belangrijkste aspect van de menselijke ontwikkeling.
Begaafde mensen zuigen informatie op uit de wereld om hen heen: zij reageren sneller en intenser dan anderen. Zij worden geprikkeld door wat er om hen heen gebeurt en door wat hen diep van binnen raakt. Omdat zij zich sterk bewust zijn van zowel hun fysieke omgeving als hun gevoelsleven reageren begaafde mensen intenser, sensitiever en zijn meer geneigd naar extreme emoties.
Omdat zij zo gemakkelijk geprikkeld worden en omdat zij de wereld anders opmerken en verwerken worden begaafde mensen vaak verkeerd begrepen. Hun enthousiasme wordt gezien als overdreven reageren, hun bewegelijkheid als hyperactiviteit, hun vasthoudendheid als vragen om aandacht, hun continue vragen stellen als het ondermijnen van autoriteit, hun verbeelding als onoplettendheid, hun passie als storend, hun emotionaliteit en sensitiviteit als kinderachtig en hun creativiteit en zelfstandigheid(autonomie) als recalcitrant gedrag.
Zij wijken af van de norm, maar wat is de norm en – belangrijker nog – wie bepaalt die norm?
Laten we de intense beleving zien als kwaliteit die het verdient om begrepen en bevestigd te worden. Hoogbegaafde en -sensitieve mensen passen niet in het “normale” spectrum en alle pogingen om het passend te maken zullen averechts werken.
Begaafdheid en sensitiviteit gaan vaak hand in hand. Kijkend vanuit de theorie van Dabrowski is juist deze sterk emotionele gevoeligheid(sensitiviteit) de motor van menselijke ontwikkeling. Intense negatieve emoties is niet iets wat we moeten negeren of wegstoppen; deze emoties bezitten namelijk een enorm groeipotentieel. Intellect is dus ondergeschikt aan deze emoties. In zijn theorie liggen twee concepten ten grondslag, het ontwikkelingspotentieel en meergelaagdheid. Ik zal deze concepten nader toelichten.
Het ontwikkelingspotentieel
Dit zijn de talenten die iemand bij geboorte krijgt en die benut of waargemaakt moeten worden. Bij hoogbegaafde personen bestaat dit uit het cognitieve talent (dus een hoge intelligentie, talenten en speciale vaardigheden) en de zogenaamde ‘overexcitabilities’. In het Nederlands vertaald als hyperprikkelbaarheden. In de praktijk betekend dit dat begaafde personen minder prikkels nodig hebben om een reactie op te roepen en deze reactie is vaak heftiger en langduriger. Daarnaast zijn hun ervaringen op prikkels complexer en creatiever.
Er zijn vijf vormen van overexcitabilities; Psychomotorisch (het fysieke energieniveau), zintuigelijk (sensitieve waarneming en beleving), intellectuele(activiteit van de geest), verbeeldend (voorstellingsvermogen) en emotioneel (intensiteit van je emoties/sensitiviteit). Daarnaast zien we een sterke meta-cognitie, wat inhoud dat begaafde mensen sterk kunnen reflecteren op hun eigen gedrag en zich hierdoor ontwikkelen. Deze hoge prikkelgevoeligheden zijn een deel van je persoonlijkheid en al vanaf de geboorte aanwezig.
Meergelaagdheid
Dabrowski spreekt over meergelaagdheid als er een vermogen is bewust met persoonlijke groei bezig te zijn. Het is belangrijk dat in dit proces iemand aan zichzelf trouw blijft! Hij onderscheid 5 op elkaar volgende ontwikkelingsniveaus’s waarbij de emotionele ontwikkeling het belangrijkste onderdeel is van het stijgen naar een hoger niveau. Een mate van een sterke emotionele overgevoeligheid is dus zeer belangrijk om naar een hoger ontwikkelingsniveau te komen. De emotionele ontwikkeling loopt van egocentrisme naar altruïsme via een proces van uiteenvallen. Dit proces noemen we de positieve desintegratie. In de praktijk houdt dit in dat je alleen emotioneel verder zal groeien als je een innerlijke strijd, conflict of psychisch lijden ervaart. Zonder conflict of leiden is er geen noodzaak of dwang om bepaalde gedachten patronen of coping te doorbreken.
Intense emoties beleven betekent dat je in staat bent iets aan te passen. Wanneer je het niet meer weet en overspoeld wordt door emoties is het moment dat je gaat leren en ontwikkelen. Iemand kan in conflict raken wanneer hij zich geconfronteerd ziet met oneerlijke of onrechtmatige gebeurtenissen in de maatschappij. Daar tegen in verzet komen – zelfs als dit uitmond in een conflict – wordt gezien als positieve onaangepastheid. Het is een gezond proces en alle emoties die we voelen inclusief gedrag, waarden, normen en verlangens zijn onderdeel van deze ontwikkeling. Een ander voorbeeld: kinderen die opkomen voor hun klasgenootje als ze zien dat die oneerlijk behandeld wordt, ook al wordt dit niet altijd gewaardeerd door de groep. Het is zeker niet gezegd dat ieder persoon vanzelf alle stappen zal doorlopen naar het hoogste ontwikkelingsniveau. Daarnaast kan je ook terugvallen naar een lager niveau door tegenslagen.
Niveau 1: primaire integratie – geen innerlijke groei
Dit is het start niveau. Hierin geloof je sterk het verhaal van je eigen gedachten en voert zelfrechtvaardiging vaak de boventoon. Je richt je op dingen waar je blij van wordt. Zolang er niemand zit te zeuren heb je geen enkel probleem in je leven. Het leven overkomt je vaak en je legt de oorzaak van alles buiten jezelf.
Niveau 2: unilevel desintegratie – unilevel ontwikkeling
Je bent empatisch en gevoelig voor de mensen om je heen. Als iedereen gelukkig is ben jij het ook en je probeert daardoor iedereen op hun gemak te stellen. Je kunt genieten van aandacht en komt tot rust in de natuur. Je hebt moeite met knopen doorhakken en hebt snel last van tegenstrijdige gevoelens of conflicterende situaties. Je begint steeds meer bewust te worden dat onze maatschappij ook anders georganiseerd kan worden en dit geeft een ongemakkelijk gevoel. Niet iedereen begrijpt echter waar jij mee worsteld. Die emotionele onzekerheid die je voelt kunnen leiden tot stress, onrust, angsten , depressie of uitmonden in een burn-out. Vanuit hier zul je uiteindelijk of verder groeien naar niveau 3 of terugvallen naar Niveau 1.
Niveau 3: spontane multilevel desintegratie – multilevel ontwikkeling
Je staat volledig in de “Ik” sterkte. In dit niveau kunnen de gevoelens van angst opnieuw terug keren. Dit gevoel ontstaat uit het feit dat jij echt je eigen leven gaat leiden wat kan resulteren dat de mensen om je heen afstand van je nemen. Je voelt sterk het gevoel hoe het leven op dit moment is in plaats van “hoe het zou moeten zijn”. Dit gevoel gaat zowel over de wereld waarin je leeft, maar ook zeker over jezelf. Jij gaat leven naar je eigen waarden en normen en bent hier trots op. Je hebt iets te brengen! Je ervaart hierbij wel innerlijk conflict, minderwaardigheid en schuld. Volgens Dabrowski zijn de gevoelens van schuld en minderwaardigheid een teken dat je aan het doorgroeien bent naar het volgende level. Je gaat je dankbaar voelen voor het leven met alles wat daar bij hoort!
Niveau 4: georganiseerde multilevel desintegratie – gevorderde multilevel ontwikkeling
Je weet goed wat je wilt en staat steeds meer authentiek in het leven. Jij hebt geleerd jezelf innerlijk te begeleiden en coachen bij uitdagingen en conflicten. Je groeit innerlijk sterk en dit voelt uitermate prettig. Dit resulteert in een sterke morele identiteit. Tijdens dit niveau kun je goed gebruik maken van je “hyperprikkelbaarheden” en deze talenten worden in gezet om maatschappelijke problemen (politiek,sociaal,enz..)aan te pakken. In algemene zin ervaar je meer empathie en sociale rechtvaardigheid.
Niveau 5: secundaire integratie – vergevorderde multilevel ontwikkeling
Heel weinig mensen bereiken uiteindelijk dit niveau. Het is een vrijwel complete persoonlijkheid waarbij de persoon een harmonieuze binnenwereld ervaart, bestuurt door hogere emoties, autonomie en authenticiteit. Pas op dit niveau bereik je volgens Dabrowski je “persoonlijkheid” pas daadwerkelijk en zijn je eigen waarden en normen je volledige gids!
Concluderend
Dabrowski ging niet uit van de mens als machine, maar dat de mens in iedere situatie kan kiezen wat hij of zij wil doen. In alle niveaus’s zie je dat je steeds beter kan kiezen hoe je authentiek wil reageren. Deze manier van kijken naar de ontwikkeling van begaafde en sensitieve personen helpt erg in het begrijpen en verklaren van hun manier van “zijn” en hun gedrag.
Laten we de intense beleving dus zien als kwaliteit en deze proberen te begrijpen en bevestigen! Hoogbegaafde en -sensitieve mensen passen niet in het “normale” spectrum en alle pogingen om het passend te maken zullen averechts werken. Een deel van depressies in de wereld komen voort uit het feit dat je je niet gedraagt zoals je je zou willen gedragen. Negatief aangepastheid is degene die zichzelf hebben aangepast aan de normen en waarden van opvoeding en de maatschappij. Positief aangepast zijn is echt zijn wie je zelf bent, authentiek jezelf zijn!
Wil je meer inzicht hoe dit bij jou werkt? Zou je meer vanuit je eigen waarden en normen authentiek willen leven? Ik kan een tijdje met je meelopen en samen uitzoeken hoe jij je kwaliteiten kan inzetten in jou leven! Sta vrij om contact op te nemen.